Enerji Yönetim Sistemindeki Güncel Değişiklikler
ISO 50001: 2018 ENERJİ YÖNETİM SİSTEMİNDEKİ GÜNCEL DEĞİŞİKLİKLER
Zeliha Silleli ÜNAL, Doktora Öğrencisi, E.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, ARTI Yönetim Danışmanlık, [email protected]
Özge RENKLİDAĞ, End. Yük.Müh., Enerji Verimliliği ve Yönetimi Danışmanı, Denetçisi, [email protected]
Fuad ALMEMAN, Endüstri Mühendisi, Vericert Belgelendirme, [email protected]
ÖZET
Kaliteye ulaşmak, uzun ve sabır isteyen bir yolculuk gerektirir. En basit tanımıyla enerjinin kaliteli biçimde üretilmesi ve tüketilmesi anlamına gelen “enerji verimliliği” de kurumsal kültürün, iş yapma biçiminin, ürün ve hizmet üretme mantığının belirli aşamalarla ama muhakkak sabırla ve azimle değiştirilmesini gerektiren bir kazanç biçimidir. Enerji verimli bir ekonomiye, şirkete, kuruma, işletmeye geçiş/dönüşüm için uygulanabilecek pek çok yöntem vardır. Bu yöntemlerin içinde en sistematik olan, güçlü göstergeler ve analiz teknikleriyle yukarıdan aşağıya bütün ilgili aktörleri sürece dâhil etmeyi öngören ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemi, son yıllarda Türkiye’de de yaygınlık kazanmaya başlamıştır.
Ağustos 2018’te yayınlanan ISO 50001:2018 standardı, Mart 2019 itibariyle Türkçe olarak yayınlanarak uygulamaya alınmıştır. ISO 50001 standardını uygulamaya çalışan kuruluşlar, bazı kavramları ve standart gerekliliklerini uygulamada sıkıntılar çekmektedirler. Özellikle teknik konularla ilgili maddelerin, yorumlanması ve uygulanmasında bazı zorlukların olduğu yaygın olarak gözlenmektedir.
ISO 50001:2018 maddelerinin yorumlanmasını kolaylaştırmak, kuruluş ile denetçinin maddelerin yorumlanmasındaki farklılıklarını en aza indirgemek, sistemlerin sürdürülebilir ve fayda yaratacak şekilde yönetilmesi açısından oldukça önemlidir.
Söz konusu çalışma, güncel ISO 50001:2018 standardının getirdiği yenilikleri, uygulama aşamasına dönük tavsiyeleri ve denetim sürecinde dikkat edilmesi gereken hususları kapsamaktadır.
Anahtar kelimeler: Enerji Verimliliği, Yönetim Sistemi, ISO 50001:2018, regresyon, normalizasyon, enerji etüdü, enerji denetimi, işletme kültürü
Key word: EnergyEfficiency, Management System, ISO 50001:2018, regression, normalization, energyreview, energyaudit, organizationalculture
GİRİŞ
Enerji, sanayinin birçok kolunda en büyük maliyet kalemlerinden birini oluşturmaktadır ve enerjinin sistematik biçimde yönetilmesi günümüzde öncelikli bir zorunluluktur. Enerjinin etkin yönetilmesi ve performansının izlenmesi için “ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemi” etkili bir çerçevedir. Standardın amacı, kuruluşların enerji verimliliği, kullanımı ve tüketimi dâhil olmak üzere enerji performansının iyileştirilmesi için gerekli olan sistemlerin ve süreçlerin oluşturulabilmesini sağlamaktır.1
ISO 50001 standardı enerjinin yönetilmesinde hem enerji performans iyileştirilmesini hem de yönetim sistem yaklaşımını ortaya koymaktadır. Standardın temel odağı enerjinin verimli kullanılmasıdır. Standardın tasarımı bunu dikkate alarak yapılmış ve enerji performansının enerji yönetim sistemi içinde yürütülmesini sağlayacak şekilde biçimlendirilmiştir.
Kuruluşlar genellikle maliyetlerinde bir artış olduğunda, maliyetleri kontrol altına alabilmek için enerji verimliliğine yönelik önlemleri hayata geçirmek istemektedirler. Enerji maliyetlerini azaltmak için başlatılan ancak yönetim sistemi çatısı altında değerlendirilmeyen verimlilik projelerinde çoğu zaman proje için yapılan yatırımların ve ayrılan kaynakların etkili ve uzun dönemli fayda yaratması sağlanamamakta, verimlilik projeleri sürdürülebilir olamamaktadır. Enerji verimliliğinin kuruluşlarda tasarruf tedbirlerini içeren bir “proje” olarak görülmesinin aksine, çalışanlarca benimsenmesi, günlük faaliyetlerde tatbik edilmesi ve kurum kültürü haline gelebilmesi için çalışmalar yapılması gerekmektedir.
Herhangi bir yönetim sisteminin uygulanması kendi başına bir amaç değildir. Önemli olan bu yönetim sisteminin etkili uygulanması neticesinde ve sistem sayesinde elde edilen sonuçlardır. Diğer yönetim sistemlerinde olduğu gibi ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemi aracılığıyla “Enerji verimliliği” için sürekli iyileştirme günlük hayatın içinde yaşatılmaya başlandığında, enerji performansında gözlenen iyileşmenin sürdürülebilirliği sağlanmakta ve maliyetler zaman içinde düşmeye devam etmektedir.
Uluslararası Standardizasyon Organizasyonu (ISO) her yıl belgelendirme kuruluşlarına bir anket ulaştırarak belgeli kuruluş sayısı konusunda bir araştırma yapmaktadır.2 Bu araştırmaya göre, 2017 yılında tüm dünyada bir belgelendirme kuruluşu tarafından denetlenerek ISO 50001 Enerji Yönetim Standardı belgesi verilen kuruluş sayısı 22.870 olarak belirlenmiştir. Türkiye’ye baktığımızda ise bu sayı 168 olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sayılar tamamen belgelendirme kuruluşlarının beyanı doğrultusunda elde edilmiştir.
ISO 50001 belgelendirme sayılarına baktığımızda ve diğer yönetim sistemlerinin sayıları ile karşılaştırdığımızda, belgeli kuruluş sayılarının beklenenden az olduğunu görülmektedir. Rakamlar hem dünya genelinde hem de Türkiye genelinde düşük gözükmektedir. Diğer taraftan belgelerin artış trendine baktığımızda en hızlı artış trendinde olan yönetim sistem belgelerinden birinin de ISO 50001 Enerji Yönetim Standardı’nın belgelendirmesi olduğunu görebiliriz. Bu değerlendirme ISO’nun 2016 yılı ve 2017 yılı araştırmalarına bakılarak görülebilmektedir.
31Türk Standartları Enstitüsü, TS EN ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemleri Şartlar ve Kullanım İçin Kılavuz, Aralık 2011, s.1. 2 “THE ISO SURVEY OF MANAGEMENT SYSTEM STANDARD CERTIFICATIONS – 2018 – EXPLANATORY NOTE” ISO International Organization for Standardization, https://www.iso.org/the-iso-survey.html, Eylül 2019
3 “ISO 50001 – Energy Management Systems – RequirementswithGuidance for UseData from 2011 to 2017”, ISO International Organization for Standardization, https://www.iso.org/the-iso-survey.html, Eylül 2018
ISO 50001:2018 standardı enerjinin yönetilmesinde hem enerji performans iyileştirilmesini hem de yönetim sistem yaklaşımını ortaya koymaktadır. Standardın temel odağı, enerjinin verimli kullanılmasıdır. Standardın tasarımı bunu dikkate alarak yapılmış ve enerji performansının enerji yönetim sistemi içinde etkin bir şekilde yürütülmesini sağlayacak şekilde biçimlendirilmiştir. Enerji Yönetim Sistemi ve enerji performansı arasındaki ilişki Şekil 1’de gösterilmektedir.
Şekil 1. Enerji Yönetim Sistemi ile Enerji Performansı Arasındaki İlişki4
ISO 50001:2018, kaynakların etkin kullanımına yönelik ve sürdürülebilir yönetim yaklaşımının içselleştirilmesi için bir rehberlik sunmaktadır. Ağustos 2018’te yayınlanan ISO 50001:2018 standardı, Mart 2019 itibariyle Türkçe olarak yayınlanarak uygulamaya alınmıştır. ISO 50001 standardını uygulamaya çalışan kuruluşların, bazı kavramları ve standart gerekliliklerini uygulamada, özellikle teknik konularla ilgili maddeleri yorumlanmada bazı zorluklar yaşadığı gözlemlenmektedir. ISO 50001:2018 maddelerinin yorumlanmasını kolaylaştırmak, kuruluş ile denetçinin maddelerin yorumlanmasındaki farklılıklarını en aza indirgemek, sistemlerin sürdürülebilir ve fayda yaratacak şekilde yönetilmesi açısından oldukça önemlidir. Bu yüzden çalışmada, güncel ISO 50001:2018 standardının getirdiği yenilikler, uygulama aşamasında tavsiyeler ve denetim sürecinde dikkat edilmesi gereken hususlara değinilmektedir.
1. ISO 50001:2018’E GEÇİŞTE NELER YAPMAMIZ GEREKİYOR?
Geçiş sürecinde kritik unsurların başında “TEMEL KAVRAMLAR”ın tam olarak anlaşılması gerekmektedir. Temel kavramlar hem yapılacak çalışmaları niçin yapacağımızın belirlenmesi hem de istenilenlerin tam anlaşılmasını temin etmek için oldukça önemlidir.
4“ISO 50001:2018 Baş Denetçi Eğitimi Öğrenci El Kitabı”, Energy-LA IenMP JTA Rev.4, Georgia TechResearchCoorporation, 2015.
1.1. TEMEL KAVRAMLAR
1.1.1 Enerji Yönetim Sisteminin Kapsamı ve Sınırları
Hangi yönetim sistemi olursa olsun ister sistemin kurulmasında ister belgelendirme sürecinde kuruluş tarafından sistemin uygulanacağı, ölçüleceği, izleneceği ve raporlanacağı kapsam ve sınırların net olarak belirlenmesi gerekmektedir. Kapsam kullanılan enerji kaynaklarını; sınırlar ise enerji kaynaklarının kullanıldığı ve enerji yönetiminin yapılacağı fiziksel alanları temsil eder. Kapsam ve sınırların net ve açıkça tanımlanmış olması, kuruluşun beklentilerini daha net olarak ortaya koymasını, tüm çalışma ve çabalarını doğru noktalara yönlendirmesini ve istediği sonuçlara odaklanarak başarıya ulaşmasını sağlar. Kuruluş kapsamı ve sınırları belirlerken;
1. Bünyesinde bulunan tüm faaliyet, ürün, hizmetleri, tesisleri ve süreçleri göz önünde bulundurmalı,
2. Elektrik, doğal gaz, kömür vb. kullanılan tüm enerji kaynaklarını analiz etmelidir.5
Enerji Yönetim Sistemi bu aşamada kuruluşa önemli bir fırsat sunmaktadır. Kuruluş, doğru gerekçelendirme yaparak ve ölçme-izleme altyapısını doğru kurarak işletmenin bir tesisini, bir sürecini, bir sahasını ya da kuruluşun tamamını kapsam ve sınır dâhilinde tanımlayabilir.
Önemli Enerji Kullanım Alanı (ÖEK)’nın bulunduğu herhangi bir faaliyet, tesis, sistem veya süreç kapsam dışı tutulmamalıdır. Ayrıca hiçbir enerji kaynağı kapsam dışı tutulamaz.
1.1.2. ISO 50001’de Sürekli İyileştirme Kavramı
ISO tarafından hazırlanan tüm yönetim standartlarında sürekli iyileştirme kavramı bulunmaktadır. Bu kavram, kuruluşun yönetim faaliyetlerini etkin olarak yürütmesi ile elde ettiği sonuçlarda sürekli olarak bir öncekine göre iyileşme ve gelişme eğiliminde olmasını ifade etmektedir.
ISO 50001 Enerji Yönetim Sisteminde de aynı kavram yer almaktadır. ISO 50001’de ele alınan sürekli iyileştirme kavramının diğer yönetim sistemlerindekinden farklı tarafı ise “ISO 50003 Enerji Yönetim Sistemlerinin Tetkik ve Belgelendirilmesi Sağlayan Kuruluş İçin Şartlar” standardında ortaya çıkmaktadır. Bu standartta ISO 50001 belgesine sahip herhangi bir kuruluşun gözetim veya yeniden belgelendirme tetkikinde, enerji performansının sürekli iyileştirilmesi ile ilgili kanıtların mutlaka incelenmesi gerektiğinden bahsedilmektedir. Enerji performansında sürekli iyileştirmenin olmaması kuruluşun belgesinin sürdürülmesini tehlikeye sokacaktır.
1.1.3. Önemli Enerji Kullanım Alanı (ÖEK)
Enerji tüketiminde büyük miktarda payı bulunan ve / veya enerji performansının iyileşmesinde ciddi bir potansiyel teşkil eden sistem, süreç, makine, vs.; ISO 50001 standardı gereği Önemli Enerji Kullanım Alanı (ÖEK) olarak belirlenir.
Önemli Enerji Kullanım Alanı (ÖEK) tüketim hesaplamaları, akış şeması, pasta diyagramları, Sankey Diyagramları gibi araçlar kullanılarak kolaylıkla tespit edilebilir. Enerji Yönetim Sistemi’nin belirlenen Önemli Enerji Kullanım Alanları (ÖEK’ler) üzerine inşa edilmesi, planların, ölçümlerin, uygulamaların
5Georgia Tech Enterprise InnovationInstitute, “ISO 50001:2011 Baş Denetçi Eğitimi Öğrenci El Kitabı”, Energy-LA IenMP JTA Rev.4, Georgia TechResearch Corporation, 2015, 1. Gün, s.2
Önemli Enerji Kullanım Alanları (ÖEK’ler) temel alınarak yapılması standart için bir zorunluluk olmasa da tavsiye edilir.
1.1.4. Enerji Performans Göstergelerinin Belirlenmesi (EnPG)
Kuruluşlar, yönetim sisteminin etkinliğini ve sürekli iyileştirmenin miktarını ölçmek ve ispatlamak için Enerji Performans Göstergelerini (EnPG) belirlerler. Kuruluşlar enerji performansı ile ilgili hedeflerini enerji planlama süreçlerinin bir parçası olarak tanımlarlar. Zaman içerisinde kıyaslandığında enerji performans göstergelerinin, herhangi bir değişimin olduğunu somut olarak gösterebilecek nitelikte olması gerekmektedir.
Enerji performans göstergeleri, yıllık tüketim gibi sadece ölçüme dayalı basit bir değer olabileceği gibi, regresyon gibi istatistiksel metotlar içeren daha karmaşık ancak etkinlik düzeyi çok daha yüksek bir oran veya değer olabilir. Tablo 1’te belirtildiği üzere enerji performans göstergeleri başlıca 5 sınıfta toplanabilir:
NO
ENPG
ÖRNEK
1
Ölçülen bir değer
Aylık Elektrik Tüketimi
2
Ölçülen değerlerin oranı
Özgül (Spesifik) Enerji Tüketimi (SET); birim ürün/üretim başına harcanan enerji
3
Regresyon
Baz Yük ve Değişken Yük Toplamı
4
Regresyon + Oran
Enerji Yoğunluk Endeksi
5
Regresyon + Ölçülen Değer
CUSUM Kontrol Grafiği
Tablo 1: Enerji Performans Gösterge Sınıfları
Regresyon metoduna dayalı EnPG’leri belirlerken sabit enerji tüketimlerinin (Örn. Enerji sabit yükü (Base load)) ve değişken enerji tüketimlerinin (Örn. Üretim miktarı, hava sıcaklığı, doluluk oranına bağlı enerji tüketimleri) çok iyi anlaşılması gerekmektedir. İdeal durumda her Önemli Enerji Kullanım Alanı (ÖEK) için en az 1 tane EnPG belirlemek sistemin etkin yönetilmesi açısından önemlidir.
1.1.5 Enerji Gözden Geçirmesi ve Enerji Tetkiklerinin Yapılması
Enerji tetkiki, bir kuruluşun önceden belirlenmiş bir kapsamda enerji kullanımı ve enerji tüketiminin sistematik olarak analiz edilmesi olarak tanımlanır. Bu çalışmanın temel amacı enerji performansının iyileştirilmesi için fırsatların tanımlanması, ölçülmesi ve rapor edilmesidir. Ülkemizde enerji tetkikleri (etütleri) aynı amaçla gerçekleştirilmektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından yayınlanan; “Enerji Kaynaklarının ve Enerjinin Kullanımında Verimliliğin Artırılmasına Dair Yönetmeliğin” 10. maddesi gereğince yıllık toplam enerji tüketimi 5.000 TEP ve üzeri olan endüstriyel işletmeler ile toplam inşaat alanı 20.000 m2 üzerinde olan hizmet sektöründe faaliyet gösteren binalarda etüt yapılması veya yaptırılması bir zorunluluktur.6
Enerji tetkiklerinin nasıl yürütüleceğine dair “ISO 50002 Enerji Yönetimi ve Kullanım Özellikleri” standardı bulunmaktadır. Bu standart enerji tetkiklerinin planlanmasından, veri toplanmasına, ölçüm
6Resmi Gazete, “Enerji Kaynaklarının Ve Enerjinin Kullanımında Verimliliğin Artırılmasına Dair Yönetmelik”, 27 Ekim 2011, Perşembe, Sayı: 28097, Madde 10
planlarının hazırlanmasına, analizden rapor yazımına kadar her aşamayı detaylı şekilde tarif etmektedir.
ISO 50001 standardı temel olarak kuruluşun kullandığı enerjiyi gözden geçirmesini ve enerji performansını zaman içinde iyileştirilmesini istemektedir. ISO 50001’e göre yapılacak olan enerji gözden geçirme; ölçümlere ve diğer verilere bağlı olarak geçmiş ve mevcut enerji kullanımının analiz edilmesi, önemli enerji kullanımlarının belirlenmesi, enerji performans iyileştirmeleri için fırsatların belirlenmesi ve önceliklendirilmesi, enerji performans iyileştirmelerinin kayıt edilmesi ve gelecekteki enerji kullanım ve tüketiminin tahmin edilmesi olarak tanımlanabilir.
Enerji tetkiklerinin yapılması; ISO 50001 standardının 9.1.2 Yasal Şartlara ve Diğer Şartlara Uygunluğun Değerlendirilmesi maddesi kapsamında ele alınması gereken bir konudur. Kuruluşun TEP cinsinden yıllık toplam enerji tüketim miktarına bağlı olarak zorunluluk olup olmadığını değerlendirmesi ve zorunluluk olması halinde kendisi yaparak veya hizmet alarak yaptırması gerekmektedir.
Enerji gözden geçirmenin yapılması veya enerji performans iyileştirmeleri için farklı prosedürlerden faydalanmak mümkündür. Örneğin ISO 50004’te tanımlanan iç enerji gözden geçirme prosedürü, enerji akış analizi ve iyileştirme potansiyel analizi gibi farklı araçlar kullanılabilir. Kuruluş enerji gözden geçirme ile ilgili bilgi elde etmek veya enerji performansında iyileştirme fırsatlarını daha geniş bir açıdan ele alabilmek, benzer uygulamalar hakkında bilgi sahibi olabilmek için enerji tetkiki yapmayı/yaptırmayı tercih edebilir.
1.2 ÇAPRAZ REFERANS LİSTESİ
ISO 50001: 2018’i bütünsel olarak ele almak ve anlamak için ISO 50001:2011 ile karşılaştırmalı olarak Tablo 2’de sunulan “Çapraz Referans Listesi”ni tam olarak kavramak gerekmektedir. Bu karşılaştırma tablosu sayesinde ISO 50001 Yönetim Sistemi’nin alt başlıkları nezdinde içeriğine hakim olmak, 2011 ve 2018 versiyonları arasında gerçekleşen değişimleri incelemek mümkün olabilmektedir.
ISO 50001:2011 ISO 50001:2018 Giriş Giriş 1 Kapsam 1 Kapsam 2 Atıf yapılan standart/dokümanlar
2 Atıf yapılan standart/dokümanlar 3 Terimler ve tarifler
3 Terimler ve tarifler 4 Enerji Yönetim Sistemi
4 Kuruluşun bağlamı 4.1 Kuruluşun ve bağlamının anlaşılması 4.1 Genel Şartlar 4.3 Enerji yönetim sisteminin kapsamına karar verilmesi 4.4 Enerji Yönetim Sistemi 4.2 Yönetim Sorumluluğu 5.1 Liderlik ve taahhüt 4.2.1 Üst Yönetim 4.3 Enerji Yönetim Sisteminin kapsamına karar verilmesi 5.1 Liderlik ve taahhüt 7.1 Kaynaklar 4.2.2 Yönetim Temsilcisi 5.1 Liderlik ve taahhüt 5.3 Organizasyonel roller, sorumluluklar ve yetkiler 4.3 Enerji Politikası 5.2 Enerji Politikası 4.4 Enerji Planlama 6 Planlama 4.4.1 Genel 6.1 Risk ve fırsatlarla ilgili faaliyetler
ISO 50001:2011 ISO 50001:2018 4.4.2 Yasal Şartlar ve Diğer Şartlar 4.2 İlgili tarafların ihtiyaç ve beklentilerinin anlaşılması 4.4.3 Enerji Gözden Geçirme 6.3 Enerji gözden geçirme 6.1 Risk ve Fırsatlar İlgili Faaliyetler 4.4.4 Enerji Referans Noktası 6.5 Enerji Referans Noktası 4.4.5 Enerji Performans Göstergesi 6.4 Enerji Performans Göstergesi 4.4.6 Enerji Amaçları, Enerji Hedefleri ve Enerji Yönetimi Faaliyet Planları 6.2 Amaçlar, Enerji Hedefleri ve Bunlara Ulaşmak için Planlama 4.5 Uygulama ve Operasyon 7. Destek 8. Operasyon 4.5.1 Genel 4.5.2 Yetkinlik, Eğitim ve Farkındalık 7.2 Yetkinlik 7.3 Farkındalık 4.5.3 İletişim 7.4 İletişim 4.5.4 Dokümantasyon 7.5 Dokümante Edilmiş Bilgi 7.5.1 Genel 7.5.2 Oluşturma Ve Güncelleme 7.5.3 Dokümante Edilmiş Bilginin Kontrolü 4.5.5 Operasyonel Kontrol 8.1 Operasyonların Planlanması ve Kontrol 4.5.6 Tasarım 8.2 Tasarım 4.5.7 Enerji Hizmetlerinin, Ürünlerinin, Ekipmanlarının Ve Enerjinin Tedariki 8.3 Tedarik 4.6 Kontrol 9 Performans Değerlendirme 4.6.1 İzleme, Ölçme ve Analiz 9.1 Enerji Performansının ve Enerji Yönetim Sisteminin İzlenmesi, Ölçülmesi, Analizi ve Değerlendirilmesi 6.6 Enerji Verisini Toplama Planlaması 4.6.2 Yasal Gerekliliklere ve Diğer Gerekliliklere Uyumun Değerlendirilmesi 9.1.2 Yasal Gerekliliklere ve Diğer Gerekliliklere Uyumun Değerlendirilmesi 4.6.3 Enerji Yönetim Sisteminin İç Tetkiki 9.2 İç Tetkik 4.6.4 Uygunsuzluklar, Düzeltme, Düzeltici Faaliyet ve Önleyici Faaliyet 10.1 Uygunsuzluk ve Düzeltici Faaliyet 4.6.5 Kayıtların Kontrolü 7.5 Dokümante Edilmiş Bilgi 7.5.1 Genel 7.5.2 Oluşturma Ve Güncelleme 7.5.3 Dokümante Edilmiş Bilginin Kontrolü 4.7 Yönetim Gözden Geçirme 9.3 Yönetim Gözden Geçirme 4.7.1 Genel 4.7.2 Yönetim Gözden Geçirme Girdisi 4.7.3 Yönetim Gözden Geçirme Çıktısı 10.2 Sürekli İyileştirme
Tablo 2: ISO 50001:2011 – ISO 50001:2018 Çapraz Referans Listesi
2. ISO 50001:2018’İ YENİ KURACAK İŞLETMELER NEREDEN BAŞLAMALI?
Enerji verimliliği faaliyetlerini ISO 50001:2018 versiyonu ile sistematik olarak yönetmeye başlamak isteyen işletmeler; detaylı ve etkin bir planlama yapmak, sağlam bir altyapı oluşturmak ve başarılı sonuçlar elde edeceği bir sistemi etkin olarak çalıştırmak ister. Bunun için büyüklüğü, enerji kullanımları ve tüketim miktarları, çalışan sayısı, vb. etkenlere bağlı olarak değişiklik gösterebilecek olsa da ortalama 4-8 ay gibi bir zaman dilimini ayırmaları gerekmektedir. Bu zaman diliminde işletmedeki süreçlere enerji
verimliliği tekniklerini bilen uzmanları ve yönetim sistemi bakış açısına sahip kişileri bir araya getirecek şekilde bir insan kaynağı grubunu bu işe tahsis etmeyi göze almalıdır.
2.1 KURULUŞUN BAĞLAMINI TANIMLAMA
İşletmelerin ISO 50001:2018 versiyonu ile altyapıyı oluşturmak için birinci aşamada ilk adım olarak belirlemiş oldukları stratejik amaçları doğrultusunda enerji verimliliği çalışmalarının sonuçlarını ve enerji performanslarını olumlu ve/veya olumsuz yönde etkileyebilecek işletme içi ve dışındaki hususları detaylı olarak analiz etmeleri ve tanımlamaları gerekmektedir. İşletmeleri etkileyebilecek iç ve dış hususlar Tablo 3’de sunulmaktadır:
Dış Hususlar
İç Hususlar
Ulusal ve/veya sektörel gereklilikler
Beklentiler,
Düzenlemeler,
Sektördeki teknolojik gelişmeler, Hammadde tipleri,
Müşteri taleplerindeki değişimler,
Enerji arzı güvenliği ve/veya kısıtlamaları,
Enerji maliyetleri,
Hava şartlarındaki değişimler
İşletmenin stratejik amaç ve hedefleri
Varlık yönetimi planları
Finansal ve işgücü kaynak durumu,
Enerji kesinti durumlarındaki acil faaliyet planları,
İşletmenin makine/ekipman durumu,
Çalışma riskleri ve yükümlükleri
Tablo 3: İşletmeleri etkileyecek iç ve dış hususlar
İkinci adımda ise işletmenin tanımlamış olduğu iç ve dış hususlarla alakalı olarak iç ve dış tarafları belirlemesi ve belirlenen bu tarafların Enerji Yönetim Sistemi’ne yönelik ihtiyaç ve beklentilerini analiz etmesi gerekmektedir. Bu adım aslında “paydaş analizi” olarak da yorumlanabilir. Söz konusu iç ve dış hususlar ve bu hususlara ilişkin taraflar ile bu tarafların ihtiyaç ve beklentileri standardın 2018 versiyonunda kuruluşun bağlamını oluşturmaktadır ve Enerji yönetiminde 2018 versiyonu ile hayatımıza giren başlıklardır.
2.2 KAPSAM VE SINIRLARI BELİRLEME
Kuruluş bağlamından sonraki aşama, işletmenin enerji yönetim sistemini uygulayacağı sınırları belirlemek; bu sınırlar içindeki makine/ekipmanları, çalışanları, prosesleri ve kullanılan kaynak türlerini dikkate alarak kapsamı tanımlamaktır. Kullanılan kaynak türleri içerisindeki hiçbir enerji türünün kapsam dışı bırakılmamasına dikkat edilmelidir.
2.3 ENERJİ EKİBİNİ KURMA
Sonraki aşamada, üst yönetim kendi katılım ve denetimiyle işletmede enerji yönetim sisteminin oluşturulması, uygulanması, sürdürülmesi ve sürekli olarak iyileştirilmesi için bir enerji ekibi kurmalıdır. Mümkün ise işletmedeki tüm fonksiyonların temsilcilerinden oluşan geniş katılımlı bir ekibin kurulması, işletme genelinde enerji yönetim sistemi konusunda farkındalık yaratmak ve enerji yönetiminin bir kültür haline gelmesini sağlamak açısından çok yararlı olacaktır.
2.4 ENERJİ POLİTİKASINI OLUŞTURMA
Üst yönetimin bir diğer temel görevi politikayı oluşturarak ve yayınlayarak, enerji yönetim sistemine katılımını sağlamaktır. Yönetim, çalışmaları yürütmek için üzerine düşen görevi yerine getireceğini
taahhüt ederek çalışanlarını ve enerji ekibini bu çalışmalar konusunda teşvik eder, açık bir biçimde destekler.
2.5 RİSK VE FIRSATLARI BELİRLEME
Bu aşamadan sonra önceki aşamalarda belirlenen iç ve dış hususlar ile tanımlanan iç ve dış taraflar dikkate alınarak enerji yönetim sistemi ve enerji performansına etki edebilecek riskleri ve fırsatları tanımlamak gerekmektedir. Risk ve fırsatların tanımlanması ile karşılaşılabilecek olası durumlar ve sonuçları öngörülmüş olacaktır. Bu şekilde olumsuz etkilerin ortaya çıkması engellenebileceği gibi, faydalı sonuçların elde edilebileceği olumlu etkiler de sıkı şekilde takip edilerek fayda elde edilmesi sağlanabilir ve/veya fayda miktarı arttırılabilir. Risk ve fırsatların belirlenmesi, stratejik planlama ve yönetimin temel fonksiyonlarındandır ve stratejik karar almada büyük önem taşır.
2.6 AMAÇ, HEDEF BELİRLEME VE EYLEM PLANLARINI OLUŞTURMA
İşletme; politikasını, risk ve fırsatlarını belirleyerek stratejik yönünü çizdikten sonraki aşamada stratejik plan ve politika doğrultusunda taktiksel planlama faaliyetlerini yürütmelidir. Genellikle 3-5 yıl gibi vadeleri kapsayan amaçlarını ve bu amaçlara ulaşmak için daha kısa dönemleri içeren genelde yıllık olarak belirlenen hedeflerini ortaya koymalıdır. Amaç ve hedeflere ulaşabilmek için gerekli olabilecek kaynakların belirlenmesi ve mevcudiyetlerinin sağlanması ile zamanı, sorumlusu ve kapsamı net olarak tanımlanmış projelerden oluşan eylem planlarını yapmak bu aşamada yapılacak diğer önemli bir faaliyettir.
2.7 ENERJİ GÖZDEN GEÇİRMESİ
İzleyen süreçte enerji gözden geçirmesi kapsamında ölçüm ve verilere dayalı olarak geçmişteki ve mevcut durumdaki enerji kaynaklarının kullanımı ve tüketimi değerlendirilmeli, enerji tüketiminde önemli paya sahip ve/veya iyileştirme potansiyeli yüksek olan sistem, hat, proses, makine, vb. Önemli Enerji Kullanım Alanı (ÖEK) olarak seçilmelidir. Önemli Enerji Kullanım Alanı (ÖEK) sadece bir makine ya da bir makine grubu, bir istasyon, bir proses veya bir üretim hattı gibi hangi seviye baz alınarak belirleneceği işletme büyüklüğüne ve şartlarına göre değişebilir. Önemli Enerji Kullanım Alanları (ÖEK’ler) sistemin yapıtaşlarını oluşturmalıdır. ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemi bu yapıtaşları üzerine inşa edilmelidir. Önemli Enerji Kullanım Alanlarının (ÖEK’ler) seçilmesinin ardından bunların her biri için tüketimlerini etkileyen değişkenler ile etkileyen veya kontrol eden kişilerin belirlenmesi de gerekmektedir.
Enerji gözden geçirmesi aşamasında diğer bir faaliyet enerji performansının iyileştirilmesine yönelik fırsatların çıkarılması ve önceliklendirilmesidir. Enerji gözden geçirme sürecinde detaylı enerji etüdünün yapılması veya bu konuda hizmet alınması da hem işletmenin kaynak tüketimi ve ekipmanlarına ilişkin mevcut durumunun net olarak anlaşılması, hem de enerji verimliliği konusunda iyileştirme fırsatlarının detaylı şekilde belirlenmesi için oldukça faydalı olmaktadır.
2.8 ENPG VE ERÇ BELİRLEME
Sonraki aşamada performans iyileşmesini somut olarak kanıtlayabilmek için kullanacağımız enerji performans göstergelerini (EnPG) tanımlamak ve enerji gözden geçirmesinde analiz edilen verileri
kullanarak enerji referans çizgilerini (ERÇ) belirlemek gerekmektedir. Enerji performans göstergesi olarak tüketim miktarı, birim ürün başına tüketim miktarı (SET) gibi daha basit değer veya oranlar belirlenebileceği gibi CUSUM (kümülatif fark toplamı), enerji yoğunluğu indeksi gibi daha kompleks ama daha doğru sonuç verecek değer ve oranlar kullanılabilir. Enerji referans çizgilerinin (ERÇ) belirlenmesinde tüketimi etkileyen değişkenlerin etkisinin önemli olduğunu işaret eden veriler mevcut ise normalleştirme yaparak daha etkin bir yönetim yapılması da sağlanabilecektir. Normalleştirme terimi ile tanımlanmak istenen aslında regresyon analizidir. Regresyon analizi ile tüketimin hangi sürücü değişkenler ile değiştiği incelenir, tüketime etkisi büyük olan değişkenler sürücü değişken seçilerek bu değişkenlerin etkisine göre enerji performansı normalize edilir ve eş değer koşullar altında enerji performansının değerlendirilmesi yapılır. Regresyon analizinde en önemli unsur sağlıklı veri toplamadır. Bu nedenle işletmenin etkin bir izleme ölçme sistemi altyapısına sahip olması regresyon analizi için büyük kolaylık sağlamaktadır ve önem taşımaktadır. Enerji yönetim sisteminde Önemli Enerji Kullanım Alanları (ÖEK’ler) bazında regresyon analizinin yapılması daha etkin bir sistem ve daha başarılı sonuçların elde edilmesi için önerilmektedir.
2.9 VERİLERİN TOPLANMASINI PLANLAMA
Enerji verilerinin ve enerji performansını etkileyen önemli karakteristiklerin nasıl toplanacağına ilişkin metodolojiyi planlamak ISO50001 standardının 2018 versiyonu ile hayatımıza giren diğer bir aşamadır. Plan, hangi verilerin tutulması ve toplanması gerektiğini, tutulan verilerin kimden ve/veya nasıl toplanacağını, ne sıklıkla tutulacağını ve toplanacağını göstermelidir.
2.10 YETKİNLİKLERİN BELİRLENMESİ
Kuruluşun bir sonraki aşamada, kontrolü altında iş yapan, enerji performansını ve enerji yönetim sistemini etkileyen işleri yapan kişiler için hangi bilgi, beceri ve tecrübeye sahip olmaları gerektiğini belirlemek yönünde bir çalışma yapması ve ihtiyaçlar doğrultusunda bu yetkinlikleri kazanması için gerekli etkinlikleri planlaması gerekmektedir. Bu etkinliklerin başında eğitimler gelmektedir. İşletme içinde farkındalık yaratmak için enerji verimliliği ve yönetimine ilişkin temel eğitimlerin, iç tetkik eğitimlerinin ve özellikle enerji performansını etkileyen personele iş başı eğitimlerinin verilmesi, enerji yönetim sisteminin anlaşılması ve benimsenmesi için oldukça yararlı etkinliklerdir.
2.11 İLETİŞİM
Kuruluşun iç ve dış iletişimde hangi konularda, ne zaman, kimin kiminle, nasıl iletişime geçeceğini belirlemesine dair bir proses oluşturması bir sonraki adımdır. İlave olarak tüm çalışanların görüş bildirebileceği ve/veya öneri sunabileceği bir proses oluşturması da standardın gerektirdiği bir şarttır.
2.12 BİLGİLERİN DOKÜMANTE EDİLMESİ
ISO 50001 diğer yönetim sistemleri kadar fazla dokümantasyon istemese de standart gereği bazı bilgilerin dokümante edilmesi zorunludur. Bu bilgilerin dokümantasyonu için sağlıklı bir sistemin oluşturulması ve bu sisteme uygun olarak standardın zorunlu olarak istediği veya daha etkin bir yönetim
sistemi için işletmenin ihtiyaç duyacağı farklı dokümanların üretilmesi de diğer bir aşama olarak karşımıza çıkmaktadır.
2.13 OPERASYONEL KONTROL VE ENERJİ VERİMLİ BAKIM
Bir sonraki aşamada enerji performansını ve enerji yönetim sistemini etkileyen operasyon ve proseslerin kontrol altında tutulması için işletim ve bakım faaliyetlerine ilişkin kritik işletme parametrelerinin belirlenmesi ve bu parametrelerin izlenmesi için sorumluların bilgilendirilmesi gerekmektedir. Kritik işletme parametreleri proseslerde kontrol altında tutulması gereken nem, sıcaklık, basınç, işlem süresi, vb. değişkenlerdir. Bu değişkenlerin alt-üst sınırları enerji verimliliği açısından değerlendirildiğinde ciddi tasarruf potansiyeli oluşturabilecek projeler ortaya çıkmaktadır.
2.14 ENERJİ VERİMLİ TASARIM VE ENERJİ VERİMLİ SATINALMA
Sonraki aşama; tasarım ve tedarik faaliyetlerinde enerji verimliliği kriterinin dikkate alınması, yani enerji yönetim sistemi bakış açısıyla tasarım ve tedarik faaliyetlerinin yürütülmesinin sağlanması için ürün ve proses tasarımı ile ürün, hizmet ve/veya enerji tedarik faaliyetlerinin enerji yönetim sistemine entegre edilmesidir. Enerji verimli tasarım kapsamında mutlaka yenilikler içeren, inovatif bir ürün veya sistem tasarlanması gerekmemekte; mevcut sistem veya üründe ufak değişiklikler veya işletmede bir yerleşim değişikliği dahi olsa enerji verimli tasarım olarak değerlendirilebilmektedir.
2.15 İZLEME – ÖLÇME – KONTROL
Enerji performansının ve enerji yönetim sisteminin etkinliğinin değerlendirilmesi için neyin izlenmesi, ölçülmesi gerektiğine, ne şekilde ve ne zaman izleme ve/veya ölçüm yapılacağına, izleme ve ölçüm sonuçlarının ne zaman analiz edileceğine ve değerlendirileceğine ilişkin bir değerlendirme prosesi tanımlamak, bu sayede de başarılı ve istenen düzeyde çıktılar ve sonuçlar elde etmek enerji yönetim sisteminin altyapısını oluşturmak diğer bir önemli aşamadır. Bu aşamada yasal ve diğer şartlara uyum, standart gerekliliklerine uyum, yapılması planlanan faaliyet ve düzenlemelere uyum gibi konuların değerlendirilmesine ilişkin faaliyetler de planlanmalıdır. Yasal ve diğer şartlara uyum konusu, hem Enerji Verimliliği Kanunu ile ilgili yönetmelikler, tebliğler, vb. gibi ikincil mevzuatta yer alan, kuruluşun yıllık enerji tüketim değerine (TEP) bağlı olarak zorunlu tuttuğu yasal şartların; hem de müşterilerin beklenti ve şartlarının, kuruluşun bağlı bulunduğu grup / holdinge özgü şartların, vb. diğer şartların neler olduğunun ve bu şartların kuruluş tarafından ne kadar karşılandığının değerlendirilmesini içermektedir. Yasal ve diğer şartlara uyum, kuruluşun tanımlamış olduğu sıklıklarda düzenli olarak yapılmalıdır. Yasal şartlara uyum konusunda ilk referans olarak resmi gazete sayılabileceği gibi, profesyonel mevzuat takip sitelerine üyelikler de kuruluşlara fayda sağlayabilecek referanslar arasında önerilebilir.
2.16 İÇ TETKİK VE YGG
Altyapı oluşturma sürecinde son aşamalara gelirken, diğer yönetim sistemleri ile ortak konular olan iç tetkik ve yönetim gözden geçirme (YGG) faaliyetleri için yapılacak çalışmaları içeren adımlar karşımıza gelmektedir. İç tetkik faaliyetlerinde kuruluş içinden ve/veya dışarıdan hizmet alınarak görevlendirilen iç tetkikçiler; faaliyetlerin yasal ve standart gerekliliklerine, prosedür ve planlara göre etkin olarak
yürütülüp, yürütülmediğini; belirlenen politika, amaç ve hedeflere uygun olup olmadığını tarafsız olarak, doküman ve beyanlara dayalı şekilde incelemeli ve değerlendirmelidir. İşletme tarafından iç tetkikler sürecinin bağımsız olarak yürütülmesi sağlanmalıdır. İç tetkik sonuçları ve raporları düzenlendikten sonraki adımda üst yönetim sistemin yeterliliği, sürekliliği ve kuruluşun stratejik yönü ile uyumluluğunu sağlamak amacıyla yönetim gözden geçirmesi yapmalıdır. YGG işletme tarafından belirlenen periyodlarda düzenli olarak yapılmalı ve ISO 50001 standardında belirtilen konuları gündeme alarak gerçekleştirilmelidir.
2.17 UYGUNSUZLUK VE DÜZELTİCİ FAALİYET
Ortak olan diğer bir aşama da uygunsuzlukların tespiti, kontrol altına alınması ve düzeltilmesi için alınacak tedbirlerin nasıl yönetileceğine ilişkin düzenlemeleri içeren prosesin tanımlanmasıdır. Uygunsuzluğu gidermek ve bir daha gerçekleşmesini engellemek üzere belirlenen düzeltici faaliyetlerin hem niteliğinin hem de bu düzeltici faaliyetler gerçekleştirildiğinde elde edilen sonuçlarının, üzerinde durulması ve değerlendirilmesi gereken konular olduğu unutulmamalıdır. Tespit edilen uygunsuzluğun giderilmesi için gerçekleştirilen düzeltici faaliyet etkin olarak belirlenmemişse, elde edilecek sonuçlar da tespit edilen uygunsuzluğu geçici olarak ortadan kaldırabilir ancak ileride bu uygunsuzluğun tekrar ortaya çıkmasını engelleyemez. 2018 versiyonu ile bu başlıkta önleyici faaliyet kavramı yer almamaktadır, önleyici faaliyetler risk ve fırsatlar bölümünde ele alınmaktadır.
2.18 BELGELENDİRME
Yukarıda tanımlanmış tüm aşamalar detaylı olarak planlandığı ve benimsendiği; standarda, planlanan proses/faaliyetlere ve düzenlemelere göre yürütüldüğü takdirde sistemin sağlam bir temel üzerine oturmuş olduğu söylenebilir. Son aşama olarak işletmenin enerji yönetimini etkin ve sistematik şekilde yaptığını tescilleyebilmesi için ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemi Belgesi’ni almak üzere akredite edilmiş belgelendirme kuruluşlarına başvuru yapması gerektiği ifade edilebilir.
ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemi Belgesi her ne kadar kuruluşun büyüklüğü, sektörü, çalışan sayısı, coğrafik konumu, vb. kriterlerden bağımsız ve gönüllülük esasına göre düzenlense de, T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının Verimlilik Arttırıcı Proje (VAP) desteğinden faydalanmak için bu belgeye sahip olmanın veya belge başvurusu yapmış olmanın ön koşul olduğu unutulmamalıdır.
ISO 50001:2018 versiyonuna göre sistem kurulması için temel aşamalar Şekil.2 ile özetlenmiştir:
Şeki
Şekil 2: ISO 50001:2018 Sistem Kurulum Temel Aşamalar
Enerji yönetimi standardının ISO 50001:2018 versiyonu, ISO 50001:2011 versiyonu ve diğer yönetim sistemlerine benzer şekilde Planla-Uygula-Kontrol Et-Önlem Al (PUKÖ) döngüsünü temel alır. ISO 50001:2018 e göre kurulan sistemin PUKÖ yaklaşımına dayandırılması ile sistemin detaylı şekilde planlandıktan sonra başarılı şekilde uygulanması ve sürdürülebilmesi sağlanacaktır. Enerji yönetim sistemine PUKÖ yaklaşımının entegre edilmesine ve uygulanmasına ilişkin faaliyetler Tablo.4 te özetlenmiştir.
Planla (P)
Kuruluşun mevcut durumdaki fotoğrafının çekilmesi ve bağlam analizinin yapılması, kapsam ve sınırların belirlenmesi, enerji ekibinin kurulması, enerji politikasının oluşturulması, risk ve fırsatların belirlenmesi, amaç ve hedeflerin belirlenmesi, eylem planlarının oluşturulması, enerji gözden geçirmesinin yapılması, önemli enerji kullanım alanlarının (ÖEK) belirlenmesi, enerji performans göstergeleri (EnPG) ve enerji referans çizgilerinin (ERÇ) belirlenmesi, eğitim, veri toplama, işletme-bakım, iç tetkik, vb. planlarının hazırlanması
1
•Kuruluşun bağlamını analiz et
2
•Kapsam ve sınırları belirle
3
•Enerji ekibini kur
4
•Enerji politikasını oluştur/duyur
5
•Risk ve fırsatları belirle
6
•Enerji amaçlarını ve hedeflerini tanımla
•Eylem planlarını oluştur
7
•Enerji gözden geçirmesi yap
•OEK’leri belirle
•İyileştirme fırsatlarını belirle/önceliklendir
8
•Enerji performans göstergelerini belirle
•Referans çizgilerini belirle
9
•Enerji yönetim sistemi verilerinin toplanması için plan hazırla
1
•Kuruluşun bağlamını analiz et
2
•Kapsam ve sınırları belirle
3
•Enerji ekibini kur
4
Enerji politikasını oluştur/duyur
5
Risk ve fırsatları belirle
6
•Enerji amaçlarını ve hedeflerini tanımla
•Eylem planlarını oluştur
10
•Çalışanların yetkinliklerini belirle
İhtiyaç doğrultusunda yetkinlikleri sağlamak için etkinlikleri planla
11
•İç ve dış iletişim prosesi oluştur
•Görüş / Öneri sistemi oluştur
12
•Dökümantasyon sistemi oluştur
Standardın zorunlu tuttuğu ve etkin bir sistem için ihtiyaç duyulan dökümanları üret
13
•Operasyonel kontrol için işletim ve bakım kriterlerini belirle
14
•Enerji yönetim sistemine tasarım ve tedarik faaliyetlerini entegre et
15
•Enerji yönetim performansı ve EnYS’nin değerlendirmesi için bir izleme-ölçme-analiz prosesi oluştur
16
•İç Tetkik ve Gözden Geçirme proseslerini tanımla
17
•Uygunsuzluk ve Düzeltici Faaliyet prosesini belirle
18
•Belgelendirme başvurusu yap.
Uygula (U)
Eylem planlarındaki projelerin yürütülmesi, işletme ve bakım kontrollerinin gerçekleştirilmesi, enerji performansı ve Enerji Yönetim Sistemi ile ilgili iletişimin ve bilgi paylaşımının, koordinasyonun sağlanması, eğitim, vb. etkinliklerin düzenlenmesi, tasarım ve tedarik faaliyetlerinde enerji verimliliği bakış açısı ile çalışmaların yürütülmesi Kontrol Et (K)
Enerji performansı ve Enerji Yönetim Sisteminin izlenmesi, ölçülmesi, sapma analizi ve değerlendirme faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi Önlem Al (Ö)
Uygun olmayan durumların ve sapmaların düzeltilmesi, enerji performansı ve Enerji Yönetim Sisteminin sürekli iyileştirilmesi için faaliyetlerin gerçekleştirilmesi
Tablo 4: Enerji Yönetim Sisteminde PUKÖ yaklaşımı ile uygulama
PUKÖ yaklaşımı ile kuruluşun enerji verimliliği ve yönetim sistemi faaliyetlerini günlük uygulamalarına dahil etmesi, tüm faaliyetlerini enerji verimliliği kültürüne göre yürütmesi ve yönetmesi, sistemin başarılı şekilde uygulanması için vurgulanması gereken en önemli noktadır.
3. ISO 50001:2018 DENETİMİNDE KURULUŞLAR NELERE DİKKAT ETMELİ?
Yönetim sistemlerinin belgelendirilmesi ilgili alanda akredite belgelendirme kuruluşlarınca yapılmaktadır. Her ülkede bulunan akreditasyon kurumları (Türkiye’de Türk Akreditasyon Kurumu – TÜRKAK) belgelendirme kuruluşlarını her yıl denetleyerek, bu kuruluşların ilgili alanlardaki yetkinliklerini değerlendirmektedir. Akreditasyon kurumları ilgili alanda yönetim sisteminin belgelendirmesi ile ilgili olarak henüz akreditasyon programını açmadı ise o halde belgelendirme kuruluşlarının ilgili yönetim sistem standartlarının denetiminde CASCO (ISO Uygunluk Değerlendirme Komitesi) ve IAF (International Accreditation Forum) kurallarına göre yapması uygun olacaktır.
ISO 50001 Enerji Yönetim Standardı’nın belgelendirme denetimi akreditasyon kuralına göre 2 aşamalı olarak yapılmaktadır:
1. Aşama denetiminde kuruluşun kapsamı, sınırları, enerji kaynakları, önemli enerji kullanıcıları, enerji planlama süreci ve enerji hedefleri gibi yönetim sisteminin temel konularına bakılmaktadır.
2. Aşama denetiminde ise tüm standart ve her bir madde ile ilgili hususların kuruluş içinde nasıl karşılandığının kanıtları incelenmektedir. 2. Aşama ve takip eden tüm ara denetimlerde kuruluşun enerji performansında iyileştirme gerçekleştirmiş olması bir zorunluluktur7.
ISO, 2012 yılından itibaren yayınladığı tüm yönetim sistem standartlarını yüksek seviyeli yapı olarak tanımlanan, aynı zamanda ANNEX SL olarak bilinen formatta hazırlamaya başlamıştır. Bu sebeple ISO 50001:2011 ile ISO 50001:2018 standartları arasında temel farklılıklar oluşmuştur.
7TTM İstanbul, “ISO 50001:2018 Baş Denetçi Eğitimi Öğrenci El Kitabı”, Energy-LA IenMP JTA Rev.4, Georgia TechResearch Corporation, 2015.
ISO 50001:2011 Standardı’nda standardın temelini oluşturan 4 numaralı “Enerji Yönetim Sisteminin Şartları” maddesi 7 alt maddeden oluşurken, yeni standartta (ISO 50001:2018) 7 ana bölüm oluşturulmuştur8.
Aşağıda, ISO 50001:2018 denetiminde bir önceki versiyonundan farklı olarak maddelerin nasıl denetleneceğine dair bir örnek verilmiştir. Yeni standartta bulunan ve yeni standardın en önemli farklılıklarından biri olan “4.1 Kuruluşun Bağlamı” maddesini incelemek yararlı olacaktır.
3.1 KURULUŞ BAĞLAMININ DENETİMİ
Önceki standarttan farklı olarak yeni standartta, kuruluşun enerji yönetim sistemini kurmadan önce kendisini anlaması beklenmektedir. Bu sebeple standart, kuruluşun bağlamını sormakta, iç ve dış hususların kuruluşun stratejik yönünü, amaçlarını ve enerji yönetim sistemini nasıl etkileyeceğini belirlemesi gerektiğini belirtmektedir.
Bağlam kavramı ile kastedilen, dış ortamın, kuruluştaki personel çalışma alışkanlıklarının, personel eğitim seviyesinin, kuruluşun altyapısının, bulunduğu sektördeki gerekliliklerin ve ilgili tarafların çok iyi anlaşılmasıdır. Enerji Yönetim Sistemi’nin oluşturulması, bağlamın detaylı şekilde belirlenmesi doğrultusunda olmalıdır.
Bunun sebebi çok anlaşılırdır çünkü Enerji Yönetim Sistemi kuruluş içinde ve dışında oluşan tüm faktörlerden doğal olarak etkilenir ve sistemin de bunu çok iyi yönetmesi gerekir. Bunun sonucunda kuruluş, başa çıkmak zorunda olduğu tüm zorunluluklara göre sistemi yapılandırmalı ve kapsamını belirlemelidir. Bu zorluklara göre risklerini belirlemeli, imkânlara göre fırsatlarını tanımlamalıdır. Bu tanımlamaların ardından kuruluş kendi süreçleri içerisinde bunları nasıl yöneteceğine karar vermelidir.
Denetçiler bu maddede kuruluşun Enerji Yönetim Sistemi (EnYS) ve enerji performansında beklenen çıktıların oluşmasını etkileyen iç ve dış faktörlerin analiz edilip edilmediğini aramaktadır. Bu analiz için kuruluş Enerji Gözden Geçirme’nin çıktılarını dikkate aldığını denetçilere göstermelidir. SWOT Analizi (Güçlü Yön, Zayıf Yön, Fırsatlar, Tehditler) ve PESTLE Analizi (Politik, Ekonomik, Sosyal, Teknolojik, Yasal ve Çevre) gibi bir analizler kullanarak, kendi içinde bulunduğu durumu ve şartları anladığına dair kanıtları oluşturmalıdır. Bulunduğu çevre için enerji gereksinimlerini anlayabilmelidir. Mevcut riskleri ve fırsatları analiz edeceği bu maddede enerji yönetim sisteminin başarılı olmasını engelleyecek/kolaylaştıracak hususları da ortaya çıkarmalıdır. Kuruluşun, Enerji Yönetim Sistemi’nin istenen sonuçlara ulaşmasını etkileyecek konuları izlemesi ve gözden geçirme için bir metodolojiyi oluşturması gerekmektedir.
Kuruluşun çalışmalarında uyması gereken yönetmelik veya standartlar bağlamın belirlenmesinde de değerlendirilmelidir. Hazırlanan bir stratejik planı varsa kuruluş bağlamını belirlemekte fayda sağlayabilir. Aylık/yıllık faaliyet raporları ve üst yönetim kararları bağlamın belirlenmesi için faydalı girdiler içerebilecek raporlar arasındadır.
8Unal, Zeliha Silleli; Renklidağ, Özge; Almeman, Fuad; ISO 50001:2018 Denetçisi Ne Görmek İster? ISBN978-6058-3224-4-8 Vericert Yönetim Sistemi Serisi:5, Bahri Mutlu Matbaası, Mart 2019.
Yukarıda verilen ISO 50001:2018 maddelerinden birinde olduğu gibi denetçiler kuruluşun ilgili maddede neler tanımladıklarına bakmaktadırlar. Sonuç olarak her bir kurum ve kuruluş kendi ihtiyaçlarına göre ve kendi önceliklerine göre fayda sağlayacağı sistemleri kuruluş bünyesinde oluşturmalı ve hayata geçirmelidir. Kuruluşlar tarafından hayata geçirilen sistemlerden kuruluşların fayda sağlamaları gerekmektedir. Nihayetinde her bir yönetim sistem standardı iyi yönetim uygulamaları olarak ortaya koyan dokümanlardır ve kuruluşlara “Ne” yapmaları gerektiği hakkında bilgiler verir. Kuruluşların bunları “Nasıl” yapacakları ise kendilerine kalmıştır. Denetçilerin görevi de kuruluşların tanımladıkları “Nasıl” ’ların uygunluğunu teyit etmektir.
SONUÇ
Enerji, sanayinin birçok kolunda en büyük maliyet kalemlerinden birini oluşturmaktadır ve enerjinin sistematik biçimde yönetilmesi günümüzde öncelikli bir zorunluluktur. Enerjinin etkin yönetilmesi ve performansının izlenmesi için “ISO 50001: Enerji Yönetim Sistemi” etkili bir çerçeve sunmaktadır. Standardın amacı, kuruluşların enerji verimliliği, kullanımı ve tüketimi dâhil enerji performansının iyileştirilmesi için gerekli olan sistemlerin ve süreçlerin oluşturulabilmesini sağlamaktır.9
2010 yılına kadar EN 16001 olarak bilinen ISO 5000110; kuruluşların enerji tüketen sistemlerinin kaynakları en etkin ve verimli şekilde kullanarak enerji performanslarını iyileştirme esasına göre tasarlanmıştır. Enerji performansının iyileştirilmesiyle kuruluşlar enerji kaynaklarını ve enerji ile ilgili tüm varlıklarının kullanımını optimize ederek en iyi şekilde değerlendirmekte ve hem maliyet hem de tüketimlerini düşürerek hızla kazanç sağlamaktadırlar. Her geçen yıl daha çok sayıda şirket enerji yönetim sistemini geliştirmek ve iyileştirmek amacıyla ISO 50001 standardını kullanmaktadır.
ISO 50001 dünyada küçük ve büyük birçok organizasyonda kullanılmakta ve birçok farklı kazanımlara imkân sağlamaktadır. “ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemi”nin şirketler için üç temel faydası şöyle sıralanabilir11:
o Para kazandırır,
o Kaynakların verimli kullanılmasını teşvik eder,
o İklim değişikliği ile mücadele eder,
Çoğu kuruluş başlangıçta, enerji yönetimine odaklanma ve/veya enerji verimliliği önlemlerine yatırım yapma konusunda tereddüt etmektedir. Kuruluşlar genelde artan maliyetlere tepki olarak enerji verimliliğine yönelik önlemleri uygularlar. Bu yaklaşım sürdürülebilir olmadığı gibi, yapılan yatırımların ve ayrılan kaynakların etkili ve uzun dönemli fayda yaratmasına da engel olmaktadır. Birçok uygulamada görüldüğü üzere, kuruluş enerji verimliliği çalışmalarını günlük çalışmaları kapsamında içselleştirmediği için, kurum genelinde ortak bir verimlilik kültürü ve bilinci oluşturulamamaktadır. Böylelikle, enerji
9Türk Standartları Enstitüsü, TS EN ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemleri Şartlar ve Kullanım İçin Kılavuz, Aralık 2011, s.1.
10 Hepbaşlı Arif, Enerji Verimliliği ve Yönetim Sistemi Yaklaşımlar ve Uygulamalar, ISBN: 978-9944-5084-6-9, Mayıs 2010, s.1
11 Ünal, Z, Çelenk, D, Kavak, K, “Enerji Yönetim Sisteminin Etkili Uygulanmasında Örgüt İçi İletişim Ve Kurum Kültürünün Önemi: Sanayide Enerji Verimliliğinin Artırılması Projesi Kapsamında Bir Değerlendirme”, V. Enerji Verimliliği Kongresi Bildiriler Kitabı, Yayın No: E/MMO/676, Ekim 2017, Syf: 383-392.
verimliliği ve yönetimi çalışmaları normal iş faaliyetlerinin bir parçası haline getirilememekte, rutin faaliyetler ile enerji verimliliği çalışmaları bütünleşememektedir.
Oysa ki bir yönetim sisteminin uygulanması kendi başına bir amaç değildir. Önemli olan sistem sayesinde elde edilen sonuçlardır. ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemi aracılığıyla sürekli iyileştirme günlük hayatın içinde yaşatılmaya başlandığında; enerji performansında gözlenen iyileşmenin sürdürülebilirliği sağlanmakta ve maliyetler zaman içinde düşmeye devam etmektedir.
ISO 50001, aslında iyi bilinen ISO 9001 ve ISO 14001 gibi sistem standartlarının yapılandırıldığı modelle aynı, sürekli iyileştirme temeli üzerine inşa edilmiştir. Bu yapı, Enerji Yönetim Sistemi’nin var olan sistemlere entegre edilmesini kolaylaştırmaktadır. Dünyanın en enerji-verimli ekonomilerinden birisi olan Danimarka’da bile, mevcut olan teknoloji ve iyi uygulama teknikleri kullanılarak yüzde 40 daha fazla iyileşmenin sağlanacağı öngörülmektedir. Bunu sağlamak için odaklanma, gayret, sistematik bir yaklaşım ve hepsinden önemlisi iyileşme sağlayacak değişiklik için istek gereklidir.12
Bildiri kapsamında verilen bilgiler standardın temel isteklerini ortaya koymakta, kuruluşun yapabilecekleri hakkında okuyanlara fikir vermekte ve denetçilerin hangi konulara odaklanacağına dikkat çekmektedir. Çalışmayı okuyanlar, ISO 50001:2018 Enerji Yönetim Sistem çalışmalarının sadece bu bildiride verilen bilgiler doğrultusunda yapılacağını ve burada verilen bilgilerle sınırlı tutulacağını asla düşünmemelidir. Bildiri, Standardın ilgili maddesi hakkında kuruluş çalışanlarının düşünce yapısını geliştirecek ve denetçiler tarafından istenecek minimum bilgi ve belgeleri içerecek şekilde hazırlanmıştır. ISO 50001:2018 Enerji Yönetim Standardı ile çalışmalarını yürüten/yürütecek tüm kuruluşlara yönelik hazırlanan bu kılavuzun ilgili tüm taraflara fayda sağlamasını temenni ederiz.
12Erik Gudbjerg, “Increased Profit Through BehaviourChange in theOrganisation”, YourEnergy
KAYNAKÇA:
1. HEPBAŞLI, Arif;“Enerji Verimliliği ve Yönetim Sistemi Yaklaşımlar ve Uygulamalar”, ISBN: 978-9944-5084-6-9, Esen Ofset, Mayıs 2010.
2. GUDBJERG, Erik; “Increased Profit Through BehaviourChange in theOrganisation”, YourEnergy.http://ieeiran.ir/upload/5Ahwaz.pdf
3. Türk Standartları Enstitüsü,TS EN ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemleri Şartlar ve Kullanım İçin Kılavuz, Aralık 2011.
4. “ISO 50001:2018 Baş Denetçi Eğitimi Öğrenci El Kitabı”, Energy-LA IenMP JTA Rev.4, Georgia Tech Research Coorporation, 2015.
5. “ISO 50001 – Energy Management Systems – Requirements with Guidance for Use Data from 2011 to 2017”, ISO International Organization for Standardization, https://www.iso.org/the-iso-survey.html, Eylül 2018
6. International Organization for Standardization, “ISO 50001:2018 Energy Management Systems”, Ağustos 2018.
7. “THE ISO SURVEY OF MANAGEMENT SYSTEM STANDARD CERTIFICATIONS – 2018 – EXPLANATORY NOTE” ISO International Organization for Standardization, https://www.iso.org/the-iso-survey.html, Eylül 2019
8. UNAL, Zeliha Silleli; RENKLİDAĞ, Özge; ALMEMAN, Fuad; ISO 50001:2018 Denetçisi Ne Görmek İster? ISBN978-6058-3224-4-8 Vericert Yönetim Sistemi Serisi:5, Bahri Mutlu Matbaası, Mart 2019.
9. ÜNAL, Zeliha Silleli; ÇELENK, Dilek; KAVAK, Kubilay; “Enerji Yönetim Sisteminin Etkili Uygulanmasında Örgüt İçi İletişim Ve Kurum Kültürünün Önemi: Sanayide Enerji Verimliliğinin Artırılması Projesi Kapsamında Bir Değerlendirme”, V. Enerji Verimliliği Kongresi Bildiriler Kitabı, Yayın No: E/MMO/676, Ekim 2017.
10. UNIDO, Enerji Yönetim Sistemi Uygulaması İçin Pratik Rehber, Sanayide Enerji Verimliliğinin Artırılması Projesi, Ankara, 2014.
11. Resmi Gazete, “Enerji Kaynaklarının Ve Enerjinin Kullanımında Verimliliğin Artırılmasına Dair Yönetmelik”, 27 Ekim 2011, Perşembe, Sayı: 28097, Madde 10.
